Άρθρα
Η Α' Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης, ένα ιστορικό ορόσημο
Η Α' Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης, ένα ιστορικό ορόσημο
Σαν σήμερα, πριν από 54 χρόνια, γραφόταν μια λαμπρή σελίδα στην ιστορία του ελληνικού κινήματος ειρήνης με την πραγματοποίηση της πρώτης Μαραθώνιας Πορείας, της οποίας ηγήθηκε ο θαρραλέος αγωνιστής Γρηγόρης Λαμπράκης, αντιπρόεδρος της ΕΕΔΥΕ, βουλευτής της Αριστεράς στην Α' Πειραιά (συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ), πολυβαλκανιονίκης και υφηγητής της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Πηγή έμπνευσης για την Α' Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης ήταν η πορεία από το Ολντερμάστον στο Λονδίνο (80 χιλιόμετρα) του βρετανικού κινήματος «Εκστρατεία για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό» (CND), στην οποία το 1961 είχε πάρει μέρος ο συντάκτης του περιοδικού Γιάννης Θεοδωράκης «Δρόμοι της Ειρήνης» και το 1962 ο αρχισυντάκτης του ίδιου περιοδικού Μάρκος Δραγούμης.
Στο μεταξύ, είχε πάρει μεγάλη ανάπτυξη στην Ελλάδα το κίνημα της νεολαίας, με συνθήματα το 1-1-4 και το «15% για την Παιδεία», το οποίο πρωτοστατούσε και στον γενικότερο αγώνα για την ειρήνη και τη δημοκρατία.
Στην πορεία Ολντερμάστον - Λονδίνο (βλέπε φωτό) του 1963 (12-14 Απριλίου) είχε πάρει μέρος και ο ίδιος ο Λαμπράκης, μαζί με τους Μανώλη Γλέζο, Λεωνίδα Κύρκο, Σπύρο Λιναρδάτο και την Μπέτυ Αμπατιέλου, καθώς και με πολλούς Έλληνες και Κύπριους του Λονδίνου, μεταξύ των οποίων ο γνωστός Κύπριος ποιητής Τεύκρος Ανθίας, ο οποίος είχε έρθει να πορευτεί και από τον Μαραθώνα, συνοδεύοντας τον Λαμπράκη κατά την επιστροφή του από το Λονδίνο.
Ο Γρ. Λαμπράκης είχε φέρει από το Ολντερμάστον και το -πασίγνωστο πλέον- πανό που κρατούσε σ' όλη τη διάρκεια της τετραήμερης πορείας, με τη λέξη ΕΛΛΑΣ στη μία πλευρά και GREECE στην άλλη.
Με το πανό αυτό στα χέρια του, ο Γρ. Λαμπράκης κατέβηκε τα σκαλιά του Τύμβου του Μαραθώνα, ώρα 8 το πρωί της 21ης Απριλίου 1963, για να ξεκινήσει την πορεία του προς την Αθήνα.
Ξεκίνησε, λοιπόν, τον Μαραθώνιό του ο Γρ. Λαμπράκης, διασπώντας τον πρωτοφανή αστυνομικό κλοιό. Μετά τη διασταύρωση της Ραφήνας απέκτησε και τρεις συνοδοιπόρους, απλούς αγωνιστές, τους Παντελή Γούτη, Ανδρέα Μαμμωνά και Μπάμπη Παπαδόπουλο. Εννοείται ότι τον συνόδευε διαρκώς ισχυρή αστυνομική δύναμη και πολλοί δημοσιογράφοι.
Απαγορευμένη πορεία
Η πορεία είχε απαγορευτεί από την τότε κυβέρνηση Καραμανλή, η οποία είχε συλλάβει και απελάσει και τους Βρετανούς αγωνιστές της ειρήνης που είχαν έρθει στην Αθήνα για να συμπαρασταθούν και να συμπορευτούν. Ανάμεσά τους και ο Πατ Ποτλ, γραμματέας του νομπελίστα φιλοσόφου και ηγέτη του διεθνούς αντιπυρηνικού κινήματος Μπέρτραντ Ράσσελ.
Αντιλαμβάνεται κανείς μέσα σε ποιο κλίμα οργανώνεται η πορεία του Μαραθώνα. Η αντικομμουνιστική υστερία είχε φτάσει στο κατακόρυφο, αλλά οι οργανωτές δεν είχαν πτοηθεί ούτε στιγμή, ιδιαίτερα οι νέοι που τότε στελέχωναν την Κίνηση Νέων «Μπέρτραντ Ράσσελ» για την Ειρήνη και τον Αφοπλισμό, που είχε πρόεδρο τον Μιχάλη Περιστεράκη γεν. γραμματέα τον Νίκο Κιάο.
Επέμεναν -λοιπόν- οι οργανωτές στην πραγματοποίηση της πορείας που στις συνθήκες εκείνης της εποχής ήταν μια μεγάλη πράξη πολιτικής ανυπακοής στην κυβερνητική απαγόρευση, στην αντικομμουνιστική υστερία και στην τρομοκρατία.
Απύραυλη Βαλκανική
Ταυτόχρονα, ήταν ένα ισχυρό μήνυμα υπέρ της ειρήνης στα Βαλκάνια, όπου τότε η Ελλάδα αποτελούσε σημαντικό πιόνι στη σκακιέρα του «ψυχρού πολέμου», καθώς το επίσημο δόγμα της εξωτερικής της πολιτικής ήταν ο «από Βορρά κίνδυνος». Γι' αυτό και ανάμεσα στα κύρια συνθήματα της Μαραθώνιας Πορείας ήταν η απομάκρυνση των αμερικανικών βάσεων από την Ελλάδα και η δημιουργία απύραυλης Βαλκανικής, αιτήματα που κυριάρχησαν και στη μεταδικτατορική περίοδο, μέχρι τη λήξη του ψυχρού πολέμου.
Βεβαίως, ανάμεσα στα κύρια αιτήματα της πορείας ήταν και η δημοκρατία, ο τερματισμός του ολέθριου ανταγωνισμού των εξοπλισμών, η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της Κύπρου και του δικαιώματος του λαού της στην αυτοδιάθεση.
Η πρώτη Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης αποτέλεσε την αφορμή να εκδηλωθεί ένα ευρύ διεθνές κίνημα αλληλεγγύης με τους αγώνες του ελληνικού λαού για δημοκρατία, εθνική ανεξαρτησία και ειρήνη.
"Θα συλληφθεί και ο Ράσσελ"
Ο ίδιος (ο 90χρονος τότε) Μπέρτραντ Ράσσελ είχε δηλώσει ότι θα ερχόταν για να πορευτεί από τον Μαραθώνα, ώστε να διαμαρτυρηθεί εμπράκτως για την απαγόρευση της πορείας από την κυβέρνηση Καραμανλή. Και τι είχε απαντήσει ο τότε Σίμος Κεδίκογλου, ο κυβερνητικός εκπρόσωπος Αχ. Γεροκωστόπουλος στην ερώτηση τι θα έκανε η κυβέρνηση αν ερχόταν ο Ράσσελ. Είχε πει το αμίμητο «Θα συλληφθεί και ο Ράσσελ». Τελικά, ο Ράσσελ έστειλε τους αντιπροσώπους του (ανάμεσα τους και τον βουλευτή του Εργατικού Κόμματος Μάλκολμ Μακιμίλαν) και δεν ήρθε ο ίδιος. Έτσι, απέφυγε η τότε κυβέρνηση ακόμα έναν διασυρμό.
Τελικά, η πορεία είχε δύο κατευθύνσεις.
Άλλοι, με πρώτο τον Λαμπράκη, ξεκίνησαν από τον Τύμβο του Μαραθώνα. Άλλοι συγκεντρώθηκαν στους Αμπελόκηπους για να σπάσουν την απαγόρευση πορευόμενοι αντίστροφα, από την Αθήνα στον Μαραθώνα. Εκεί βρέθηκαν και οι Μ. Θεοδωράκης, Μιχ. Περιστεράκης, Μ. Αργυράκης, Αλέκος Αλεξανδράκης και Αλίκη Γεωργούλη, οι οποίοι και συνελήφθησαν. Εκεί και δύο από τους Βρετανούς αγωνιστές, οι Τσέιμπερς και Ποτλ, που δεν είχαν συλληφθεί και απελαθεί τις προηγούμενες μέρες. Έτσι μπόρεσαν να γράψουν για την πορεία στο διεθνή τύπο και να τροφοδοτήσουν με ειδήσεις τους ξένους ανταποκριτές για τα περιστατικά και τις συνθήκες πραγματοποίησής της. Ας σημειωθεί ότι η εφημερίδα του Βρετανικού κινήματος CND Peace News είχε τιτλοφορήσει ως εξής το σχετικό ρεπορτάζ: «Greece March Success», δηλαδή «Επιτυχία της ελληνικής πορείας».
Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897
Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897
Πολεμική αναμέτρηση μεταξύ του Βασιλείου της Ελλάδας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με αφορμή το Κρητικό Ζήτημα. Η πρώτη τουφεκιά έπεσε στις 6 Απριλίου 1897 και οι πολεμικές συγκρούσεις τερματίστηκαν στις 8 Μαΐου του ίδιου χρόνου με ήττα της Ελλάδας.
Στις αρχές του 1896 την Ελλάδα κυβερνούσε ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης, πολιτικός με δημαγωγικές τάσεις. Εκτός από τα μεγάλα και δυσεπίλυτα οικονομικά προβλήματα, είχε να αντιμετωπίσει και την κατάσταση στην Κρήτη, που βρισκόταν τότε υπό οθωμανικό ζυγό. Η διακυβέρνηση της μεγαλονήσου από τον ελληνικής καταγωγής Καραθεοδωρή Πασά είχε στεφθεί από αποτυχία. Τα φιλελεύθερο και φιλοδίκαιο πνεύμα του εξόργισε τους Τουρκοκρητικούς, οι οποίοι αποφάσισαν να καταστήσουν αδύνατη την περαιτέρω παραμονή του στο νησί. Ταραχές εξερράγησαν και δολοφονίες χριστιανών προκρίτων σημειώθηκαν, όχι κάτι ασυνήθιστο στη μακραίωνα διαβίωση μουσουλμάνων και χριστιανών στην Κρήτη.
Τον Καραθεοδωρή Πασά διαδέχθηκε ο τουρκαλβανός Τουρχάν Πασάς, ο οποίος ούτε και αυτός έγινε αποδεκτός από τους ομοδόξους του. Με προτροπή των μεγάλων δυνάμεων, τη διοίκηση της Κρήτης ανέλαβε ο χριστιανός Γεώργιος Βέροβιτς, πρώην διοικητής της Σάμου. Η κατάσταση, όμως, παρέμεινε έκρυθμη και το αίμα έρεε άφθονο. Οι χριστιανοί Έλληνες, που αποτελούσαν το 80% των κατοίκων της Κρήτης, είχαν ξεσηκωθεί και ζητούσαν αυτονομία για το νησί τους.
Η Αγγλία, η Γαλλία, η Ρωσία, η Αυστρία και η Ιταλία έστειλαν από ένα πλοίο στην Κρήτη για την προστασία των υπηκόων τους. Το ίδιο ήθελε να πράξει και η Ελλάδα, αλλά εμποδίστηκε από τις πρεσβευτές των Μεγάλων Δυνάμεων στην Αθήνα. Πάντως, βοήθεια έφθανε από την Ελλάδα στην Κρήτη, χάρη στην ιδιωτική πρωτοβουλία και συγκεκριμένα την Εθνική Εταιρεία, μια μεγαλοϊδεατική οργάνωση, με βαθιές ρίζες στην ελίτ της αθηναϊκής κοινωνίας και της ελληνικής διασποράς.
Η ενέργεια αυτή προκάλεσε την αντίδραση του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ, ενώ από την πλευρά τους οι Μεγάλες Δυνάμεις προσπαθούσαν να τον πείσουν να δώσει μεγαλύτερα προνόμια στην Κρήτη. Ο Σουλτάνος δέχθηκε ο διοικητής της Κρήτης να είναι πάντοτε χριστιανός και να διορίζεται με τη σύμφωνη γνώμη των μεγάλων Δυνάμεων, αλλά την ίδια ώρα ενθάρρυνε τους Τουρκοκρητικούς να γίνονται καθημερινά προκλητικότεροι.
Αναχώρηση ελληνικών στρατευμάτων για την ΚρήτηΣτις 24 Ιανουαρίου 1897 οι μουσουλμάνοι προέβησαν σε σφαγές χριστιανών στα Χανιά. Ο Δηληγιάννης, ευρισκόμενος σε δύσκολη θέση και υπό την πίεση των λαϊκών αντιδράσεων, αναγκάσθηκε να στείλει στρατιωτικές δυνάμεις στην Κρήτη, γνωρίζοντας ότι αυτό θα αποτελούσε αιτία πολέμου για την Υψηλή Πύλη. Στολίσκος πολεμικών πλοίων κατευθύνθηκε στο νησί υπό τον βασιλόπαιδα Γεώργιο, ενώ ο συνταγματάρχης Τιμολέων Βάσσος με χίλιους άνδρες αποβιβάσθηκε στον όρμο του Κολυμπαρίου (δυτικά των Χανίων), με εντολή να καταλάβει την Κρήτη εν ονόματι του Βασιλιά Γεωργίου Α'.
Στις 7 Φεβρουαρίου είχε την πρώτη του επιτυχία, όταν κατανίκησε τετραπλάσια δύναμη τουρκοκρητών και οθωμανικών δυνάμεων. Στρατιωτικά αγήματα είχαν αποβιβάσει στο νησί και οι Μεγάλες Δυνάμεις, που απαγόρευσαν κάθε περαιτέρω επιθετική ενέργεια στον Βάσσο και τους άνδρες του. Με την παρουσία ελληνικών δυνάμεων στην Κρήτη, ο Σουλτάνος δεν είχε άλλη δυνατότητα, παρά να κηρύξει τον πόλεμο κατά της Ελλάδας. Το έπραξε στις 5 Απριλίου 1897.
Την εποχή εκείνη, η ελληνοτουρκική μεθόριος διέτρεχε τη γραμμή από την Άρτα έως τις νοτιοανατολικές προσβάσεις του Ολύμπου. Οι Οθωμανοί συγκέντρωσαν στρατιωτική δύναμη, αποτελούμενη από 121.500 άνδρες και 1.300 ιππείς, με αρχηγό τον Ετέμ Πασά και γερμανούς συμβούλους. Οι ελληνικές δυνάμεις παρέταξαν 54.000 άνδρες και 500 ιππείς, με επικεφαλής τον διάδοχο Κωνσταντίνο.
Η πρώτη εβδομάδα των πολεμικών επιχειρήσεων (6-11 Απριλίου) αναλώθηκε σε μάχη χαρακωμάτων κατά μήκος των Θεσσαλικών συνόρων. Στις 11 Απριλίου, ο Ετέμ Πασάς και οι άνδρες του εισήλθαν στο ελληνικό έδαφος από τα στενά της Μελούνας και διέσπασαν γρήγορα τις ελληνικές δυνάμεις στον Τύρναβο (12 Απριλίου). Οι έλληνες στρατιώτες υποχώρησαν άτακτα και συμπτύχθηκαν στα Φάρσαλα, όπου αντέταξαν νέα γραμμή άμυνας. Η Λάρισα αφέθηκε στην τύχη της και καταλήφθηκε από τους Τούρκους στις 13 Απριλίου, αφού προηγουμένως είχε εκκενωθεί από τους κατοίκους της. Την ίδια μέρα, τουρκική δύναμη κατευθύνθηκε στο Βελεστίνο, όπου αντιμετωπίστηκε από τον Συνταγματάρχη Σμολένσκη και την ταξιαρχία του.
Με πεσμένο το ηθικό, οι Έλληνες υπέστησαν και νέα ήττα στα Φάρσαλα, στις 24 Απριλίου, υποχωρώντας αυτή τη φορά με τάξη. Ο Σμολένσκης διατάχθηκε να εγκαταλείψει το Βελεστίνο και να μεταβεί με τις δυνάμεις του στον Δομοκό, όπου ο Έλληνες προετοίμαζαν νέα γραμμή άμυνας. Μάταια, όμως, αφού ο υπέρτερος τουρκικός στρατός πέτυχε μια ακόμη νίκη στις 5 Μαΐου, έχοντας πλέον ανοιχτό το δρόμο για την Αθήνα. Σε μια ύστατη προσπάθεια, ο Σμολένσκης, που αποδείχθηκε ο πιο αξιόπιστος στρατιωτικός, διατάχθηκε από τον Κωνσταντίνο να κρατήσει το πέρασμα στις Θερμοπύλες. Δεν χρειάστηκε, γιατί επενέβησαν οι Μεγάλες Δυνάμεις.
Μάχη στο ΒελεστίνοΟ τσάρος Νικόλαος Β', συγγενής εκ μητρός του έλληνα βασιλιά Γεωργίου Α', έπεισε τον Σουλτάνο να διατάξει κατάπαυση του πυρός. Το σχετικό πρωτόκολλο υπογράφτηκε στο χωριό Ταράτσα της Λαμίας στις 8 Μαΐου 1897, με τους Οθωμανούς να έχουν ανακαταλάβει όλη τη Θεσσαλία. Στο μέτωπο της Ηπείρου η ανακωχή έγινε μία μέρα νωρίτερα (7 Μαΐου 1897). Τα πράγματα εκεί είχαν εξελιχθεί καλύτερα για τον Ελληνικό Στρατό. Οι δυνάμεις του συνταγματάρχη Μάνου όχι μόνο κράτησαν στη γραμμή Άρτας - Πέτα, αλλά προήλασαν και μέσα στο τουρκικό έδαφος. Οι απώλειες για την ελληνική πλευρά ήταν 672 νεκροί, 2.383 τραυματίες και 252 αιχμάλωτοι και για την τουρκική 1.111 νεκροί, 3.238 τραυματίες και 15 αιχμάλωτοι.
Οι βασικότερες αιτίες για την εθνική ντροπή του 1897 ήταν η έλλειψη διορατικότητας από την πολιτική τάξη και το απαράσκευο του ελληνικού στρατού. Η κυβέρνηση Δηλιγιάννη, για να αντιμετωπίσει το οικονομικό πρόβλημα της χώρας, είχε περικόψει τις στρατιωτικές δαπάνες, ενώ ο κομματισμός βασίλευε στο στρατό, με την προαγωγή στις ανώτερες θέσεις ανίκανων αξιωματικών.
Ο στρατηγός και μετέπειτα δικτάτωρ Θεόδωρος Πάγκαλος χαρακτηρίζει στα Απομνημονεύματά του «ένοπλο συρφετό» το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα και αναφέρει σχετικά: «Η κατάστασις του στρατού μας ήτο οικτρά… Τα στελέχη του πεζικού, εκτός ολίγων, ήσαν τελείως αμαθή και ανίκανα. Η μεγίστη πλειοψηφία των ανωτέρων αξιωματικών απετελείτο από αγαθούς τύπους, των οποίων η στρατιωτική μόρφωσις περιωρίζετο εις την τακτικήν της καταδιώξεως, ληστών, φυγοδίκων και ζωοκλεπτών… Αυτός ήτο στρατός, διά του οποίου η ανεκδιήγητος εκείνη κυβέρνησις ενόμιζεν ότι θα νικήση την Τουρκική Αυτοκρατορία…».
Το οριστικό τέλος του ελληνοτουρκικού πολέμου γράφτηκε στις 22 Νοεμβρίου 1897 στην Κωνσταντινούπολη, με καταρρακωμένο το γόητρο της χώρας και την υπερηφάνεια των Ελλήνων. Ο Θεόδωρος Δηληγιάννης είχε παραιτηθεί υπό το βάρος της ήττας και τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης υπέγραψε ο Αλέξανδρος Ζαΐμης. Με τη συμφωνία, που επεξεργάστηκαν οι Μεγάλες Δυνάμεις, οι εδαφικές απώλειες για την Ελλάδα ήταν μικρές, αφού επανέκτησε τη Θεσσαλία, την οποία είχε χάσει στο πεδίο της μάχης.
Όμως, η Ελλάδα των τόσων οικονομικών προβλημάτων και του τρικούπειου «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν!» υποχρεώθηκε να καταβάλει μια υπέρογκη αποζημίωση στην Τουρκία (4.000.000 τουρκικές λίρες), ως πολεμική επανόρθωση. Αναγκάσθηκε να λάβει ένα ακόμη δάνειο και προκειμένου να ξεπληρώσει το δυσβάστακτο χρέος της τέθηκε υπό Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο. Αυτό είχε ως συνέπεια να εκχωρήσει πηγές των δημοσίων εσόδων στους πιστωτές της και να δημιουργηθούν έτσι τα περίφημα μονοπώλια στο τσιγαρόχαρτο, το αλάτι, το πετρέλαιο, τον καπνό, τα σπίρτα και τα τραπουλόχαρτα, που θα διατηρηθούν μέχρι την είσοδο της χώρας μας στην ΕΟΚ το 1981.
Το θετικό για τις εθνικές διεκδικήσεις ήταν η αποχώρηση των Οθωμανών από την Κρήτη, η οποία απέκτησε την αυτονομία της (1898), πρώτο στάδιο για την ενσωμάτωσή της στην Ελλάδα (1913). Η εθνική οργή θα απαλυνθεί με τον καιρό, η φτωχή Ελλάδα γρήγορα θα σηκώσει κεφάλι και 15 χρόνια αργότερα θα γραφτεί το έπος των Βαλκανικών Πολέμων του 1912-1913.
Μεγάλο Σάββατο, ο Θεάνθρωπος Χριστός ολοκληρώνει το έργο της Θείας Οικονομίας, που είναι η ανάσταση όλης της Δημιουργίας και όλων των ανθρώπων
Μεγάλο Σάββατο
Το Μεγάλο Σάββατο, οι πιστοί αρχίζουν να προετοιμάζονται για το χαρμόσυνο μήνυμα της Ανάστασης. Ήδη από το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου ψάλλεται ο μεγάλος Εσπερινός και ακούγεται για πρώτη φορά το "Ανάστα ο Θεός, κρίναι την γην".
Το Μεγάλο Σάββατο το πρωί, κατά την διάρκεια της λειτουργίας και την στιγμή που ο ιερέας θα πει το «Ανάστα ο Θεός», οι πιστοί θα κτυπήσουν τους σκάμνους και τα μαύρα ρούχα που καλύπτουν τις εικόνες θα πέσουν. Το Μεγάλο Σάββατο η Εκκλησία μας βρίσκεται στην προσδοκία της Ανάστασης.
Το σώμα του Χριστού έχει ταφεί, χωρίς όμως να γνωρίζει την φθορά που γνωρίζουν όλοι οι νεκροί, καθώς παραμένει ενωμένο με την θεότητα, ενώ η ψυχή του Χριστού βρίσκεται στην κόλαση, στο χώρο του θανάτου, όπου κηρύττει την μετάνοια.
Ο Θεάνθρωπος Χριστός ολοκληρώνει το έργο της Θείας Οικονομίας, που είναι η ανάσταση όλης της Δημιουργίας και όλων των ανθρώπων, κι αυτών που ήταν εν ζωή, αλλά και αυτών που είχαν πεθάνει πριν τον ερχομό του Ιησού στον κόσμο. Ο έσχατος εχθρός του ανθρώπου, ο θάνατος, νικιέται δια του θανάτου του Χριστού, και όλα κινούνται στην προσδοκία της Ανάστασης, της γνήσιας ελευθερίας.
Σ' έναν από τους πιο όμορφους ύμνους, που ολοκληρώνουν την ακολουθία του Όρθρου του Μεγάλου Σαββάτου, διαβάζουμε τα εξής θαυμάσια λόγια: "Δεύτε ίδωμεν την ζωήν ημών εν τάφω κειμένην, ίνα τους εν τάφοις κειμένους ζωοποιήση. δεύτε σήμερον, τον εξ Ιούδα υπνούντα θεώμενοι, προφητικώς αυτώ εκβοήσωμεν. Αναπεσών κεκοίμησαι ως λέων. τις εγερεί σε, βασιλεύ; αλλ' ανάστηθι αυτεξουσίως, ο δους σεαυτόν υπέρ ημών εκουσίως. Κύριε, δόξα σοι".
Το ποιητικό αυτό κείμενο αποτυπώνει το απόσπασμα της Παλαιάς Διαθήκης, που αναφέρεται στον Ιακώβ. Ο Χριστός κοιμάται σαν το λιοντάρι, έτοιμος να ξυπνήσει, να αναστηθεί, να φέρει στον κόσμο την ελπίδα, τη χαρά της νίκης, την συντριβή του θανάτου, να φέρει στην ιστορία το πιο σπουδαίο μήνυμα, που άλλο ανώτερο δεν υπάρχει: ότι πλέον είμαστε ελεύθεροι και από το θάνατο.
Το Μεγάλο Σάββατο το πρωί γιορτάζουμε
1. Την Ταφή του Κυρίου «την θεόσωμον ταφήν» και
2. Την Κάθοδο Του στον Άδη «την εις άδου κάθοδον», όπου κήρυξε σε όλους τους νεκρούς.
Η ταφή βέβαια έγινε τα απόγευμα της Μ. Παρασκευής. Όμως η Εκκλησία έκρινε ορθό να αφιερώσει ιδιαίτερη μέρα προς τιμήν και μελέτη του μυστηριώδους αυτού γεγονότος.
Ο Χριστός αναπαύεται μέσα στον τάφο, όπως «αναπαύθηκε» όταν πρωτοδημιούργησε τον κόσμο την έβδομη μέρα. Όμως αναπαύεται ως θεάνθρωπος. Το πανάχραντο σώμα Του θάβεται στον τάφο, αλλά πνευματικά ο ίδιος μεταβαίνει στον Άδη και συνεχίζει το σωτηριώδες έργο του. Καλεί κοντά Του όλους τους δικαίους της Παλαιάς Διαθήκης, από τον Αδάμ και την Εύα μέχρι τους έσχατους ανθρώπους του Θεού, ώστε να μην λείψει κανείς από το παγκόσμιο προσκλητήριο της σωτηρίας, που είναι τελικά μια αναδημιουργία του κόσμου και ολοκλήρωσης της ανθρωπότητας. Η κάθοδος αυτή ήταν το τελειωτικό χτύπημα κατά του θανάτου. Γι’ αυτό ψέλνουμε χαρακτηριστικά: «Ότε κατήλθες πρός τον θάνατον, η ζωή η αθάνατος, τότε τόν άδην ενέκρωσας τη αστραπή της θεότητος”.
Το πρωί του Μεγ. Σαββάτου τελείται η Θ. Λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου. Ύστερα διαβάζονται οι Προφητείες για την Ανάσταση και ψέλνεται ο Ύμνος των Τριών Παίδων («Τον Κύριον υμνείτε και υπερυψούτε εις πάντας τους αιώνας»). Αποβραδίς έχουν αλλάξει όλα τα πένθιμα καλύμματα του ναού και έχει στολισθεί με κόκκινα, αναστάσιμα. Στο μέσον του ναού, έχει στηθεί το «μπαρδακί», με το προσκυνητάρι και με «μανάλια» για κεριά.
Ο Χριστός αναπαύεται στον τάφο σωματικά. Ο Χριστός κηρύττει στον Άδη τη Ζωή. Και θα αναστηθεί ως ο λέων, αυτεξουσίως, και θα τραβήξει μαζί Του όσους τον πίστεψαν, αλλά και όσους τον πιστεύουν, όσους τους αγγίζει το μήνυμα, το πρόσωπο, η κοινωνία μαζί Του. Ελευθερωνόμαστε από το θάνατο, χάρις στον θάνατο του Σωτήρα. Όλα πλέον είναι διαφορετικά. Δεν φοβόμαστε το θάνατο, γιατί θα μας πάει σ' Αυτόν που μας αγαπά και αγαπούμε. Και θα περιμένουμε την Δευτέρα Παρουσία, για να γευτεί και το σώμα μας, αυτή την ανεκλάλητη χαρά. Αυτή την ανεκλάλητη ελευθερία. Αυτή την ανεκλάλητη αιώνια ζωή.
Στο Μεγάλο Σάββατο βρίσκονται τα σώματα των ανθρώπων που έφυγαν από αυτή τη ζωή. Μα όσοι ζούμε την πίστη, όσοι αγαπούμε, όσοι συγχωρούμε, όσοι κοινωνούμε έχουμε μπει ήδη στην ογδόη ημέρα. Την ημέρα της Εκκλησίας. Την Ημέρα της Ανάστασης. Την Κυριακή, την ημέρα του Κυρίου...
Λίγο πριν τα μεσάνυχτα, όλα τα φώτα της εκκλησίας σβήνουν και πέφτει παντού σκοτάδι. Στις 12 το βράδυ, ο ιερέας ψάλλει το "Δεύτε λάβετε φως" και βγαίνει με τη λαμπάδα του αναμμένη μέσα από την Ωραία Πύλη και δίνει φως στους εκκλησιαζόμενους.
Στη συνέχεια οι πιστοί βγαίνουν έξω από την εκκλησία, όπου ο παπάς διαβάζει το Ευαγγέλιο της Αναστάσεως και μόλις τελειώσει ψάλλει το "Χριστός Ανέστη..." Αμέσως μετά αρχίζουν να πέφτουν πυροτεχνήματα και βεγγαλικά. Μετά την Ανάσταση, οι πιστοί μεταφέρουν στο σπίτι τους το Αγιο Φως. Στην είσοδο του σπιτιού τους, κάνουν, με τον καπνό της λαμπάδας, το σχήμα του σταυρού.
Μετά ανάβουν το καντήλι και προσπαθούν να το κρατήσουν τουλάχιστον τρεις με σαράντα ημέρες. Στη συνέχεια κάθονται στο Πασχαλινό τραπέζι για να φάνε την πατροπαράδοτη μαγειρίτσα (σούπα από αρνίσια ή βοδινά εντόσθια). Τσουγκρίζουν κόκκινα αυγά και τρώνε κουλούρια και τσουρέκια. Για να φτιάξουν τις λαμπρόπιτες, βάζουν ζυμάρι μέσα σε στρογγυλό ταψί, και φτιάχνουν κάτι σαν πηγάδι μέσα στη μέση της ζύμης, το γεμίζουν με γέμιση από τυρί και αυγά και τις αλείφουν με αυγό πριν τις ψήσουν.
Μάνος Χατζιδάκης, βραβείο όσκαρ το 1961, για τη μουσική του θρυλικού τραγουδιού "Τα παιδιά του Πειραιά" που ακούγεται στο "Ποτέ την Κυριακή" του Ζυλ Ντασσέν
Ο Μάνος Χατζηδάκις και το "κάλπικο” αγαλματάκι"
Στις φωτογραφίες, που συνοδεύουν το άρθρο υπάρχει κάτι το “παραπλανητικό”. Το αγαλματάκι Όσκαρ δεν είναι του βραβευμένου Μάνου Χατζηδάκι (αρνήθηκε να παραβρεθεί στην τελετή, του το έστειλαν ταχυδρομικώς, και κάπου στη Γιουγκοσλαβία το έκλεψαν).
Για την ανάγκη της φωτογράφισης, και ύστερα από επίμονη απαίτηση των δημοσιογράφων, ο Χατζηδάκις δέχτηκε να φωτογραφηθεί με το αγαλματάκι της Κατίνας Παξινού (βραβείο Όσκαρ 1943)
Ο Μάνος Χατζηδάκις βραβεύτηκε, το 1961, με το όσκαρ καλύτερου τραγουδιού για το θρυλικό τραγούδι «Τα παιδιά του Πειραιά» που ακούγεται στο «Ποτέ την Κυριακή» (1960) του Ζυλ Ντασσέν.
Ο Έλληνας συνθέτης δεν ένοιωσε ποτέ περήφανος για αυτή τη βράβευση και για αυτό δεν παραβρέθηκε στην απονομή. Αποκαλούσε το εν λόγω τραγούδι ως “ζαχομάρα” (:χαζομάρα) και εκνευριζόταν αφάνταστα,όταν το άκουγε. Το θεωρούσε προσβολή προς το έργο του το να έχει γίνει παγκοσμίως γνωστός για ένα τόσο απλοϊκό τραγούδι.
Φαίνεται, πάντως ότι αυτό το αγαλματάκι δεν ήταν γραφτό να φτάσει ποτέ στον Χατζηδάκι. Η Ακαδημία του το έστειλε ταχυδρομικώς αλλά χάθηκε κάπου στην, πάλαι ποτέ, Γιουγκοσλαβία. Κατόπιν της επιμονής των ελλήνων και ξένων δημοσιογράφων που αδημονούσαν να έχουν τουλάχιστον μία φωτογραφία του συνθέτη με το αγαλματάκι, ο Μάνος Χατζηδάκις φωτογραφίζεται κρατώντας το αγαλματάκι της Κατίνας Παξινού (βραβείο Όσκαρ Β΄γυναικείου ρόλου για την ταινία “Για ποιον χτυπά η καμπάνα” το 1943.) Βλέπετε στην Αθήνα του 1961 μόνο η Παξινού είχε το αγαλματάκι Όσκαρ
Μετά την απώλεια η Ακαδημία των Όσκαρ θα ξαναστείλει στο συνθέτη αντίγραφο, το οποίο μετά από χρόνια θα καταλήξει στον σκουπιδοτενεκέ από τα χέρια του Μάνου.
Θα γίνει αντιληπτό από την οικακή βοηθό, η οποία και θα το παραδώσει στην αδελφή του συνθέτη για να το προστατέψει.
Σήμερα το εν λόγω αγαλματάκι βρίσκεται στην κατοχή του γιου του Μάνου, Γιώργου Χατζηδάκι, και εκτίθεται στην οικία του με την πλάτη γυρισμένη στον θεατή συνοδευόμενο από τη φιγούρα ενός Καραγκιόζη.
Τα Όσκαρ για την πλέμπα των άμουσων ήταν και είναι ένα σημαντικό “καλλιτεχνικό γεγονός”. Για τους πραγματικούς καλλιτέχνες, όπως ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις, το βραβείο αυτό είχε την ίδια αξία με τα κουκλάκια, που κερδίζεις σε ένα συνοικιακό Λούνα Παρκ.
Το μεγαλείο του Μάνου αναδεικνύεται και από το γεγονός ότι αρνήθηκε, δίχως φανφάρες και ηρωισμούς, την παγκόσμια εμπορική αναγνώριση σε μια ηλικία (ήταν μόλις 35 ετών), που όλοι οι άλλοι θα σκέφτονταν να “τρουπώσουν” και να “βολευτούν”.
Μεγάλη Παρασκευή και διάφορες συνήθειες ανά περιοχή στην Ελλάδα
Μεγάλη Παρασκευή
Τα Άγια, τα Σωτήρια και Φρικτά Πάθη του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, επιτελούμεν.
Νεκρωμένοι
"Και εσταύρωσαν Αυτόν"
(Μάρκ. ιε' 1-41, Κολασ. γ' 1-5)
Σταύρωσις!
Το μεγαλύτερο έγκλημα της Ιστορίας. Ο άνθρωπος σταυρώνει τον Θεό του, αφού προηγουμένως τον γελοιοποίησε.
«Ίδε ο Άνθρωπος».
Ο άνθρωπος ο ξεπεσμένος, όπως τον κατήντησε η αμαρτία.
Δείχνοντας ο Πιλάτος τον Ιησούν, έδειχνε στην πραγματικότητα την ξεπεσμένη ανθρωπότητα όπως την ανέλαβε ο Θεός Λόγος. Φτωχέ άνθρωπε!
Η ιστορία του Ιησού, δείχνει την απύθμενη φτώχεια σου μπροστά στον απύθμενο δικό του πλούτο. Και ο Θεός επιμένει. Θέλει να σε ανεβάση. Θέλει να σου παρουσιάση το μέγεθος του εγκλήματός σου για να φανή ο πλούτος της δικής του αγαθότητος στη συγχώρησι.
Απ' αυτά ακριβώς τα φλογισμένα στο σταυρό χείλη του, δόθηκε η άφεσις. Και από την λογχισμένη του πλευρά, βγήκε η «καινή» του ανθρώπου «κτίσις». Εμείς τον σταυρώσαμε, κι απ' τις ωδίνες που του προκαλέσαμε γέννησε τη σωτηρία μας.
Ένας διάσημος ζωγράφος σ' ένα πίνακά του με θέμα την Αποκαθήλωσι του Ιησού, ανάμεσα στα πρόσωπα που αποκαθηλώνουν το νεκρό σώμα του Κυρίου, έβαλε και το δικό του. Όταν ρωτήθηκε, απήντησε ότι και αυτός με τον τρόπο της ζωής του είχε πολλά καρφιά μπήξει στο Σώμα του Χριστού.
Φτωχή ψυχή! Ήσουν και συ εκεί όταν σταύρωναν τον Χριστό.
Τα μάτια σου τώρα γέμισαν δάκρυα. Ζήτησες ταπεινά συγνώμην. Έλα λοιπόν και συ να νεκρωθής μαζί με τον Ιησούν.
«Απεθάνετε, και η ζωή υμών κέκρυπται συν τω Χριστώ εν τω Θεώ... Νεκρώσατε ουν τα μέλη υμών τα επί της γης...»
Να νεκρωθώ, Κύριε, στην αμαρτία, αυτό λαχτάρησε η θεϊκή Σου Καρδιά!
Η Μεγάλη Παρασκευή έχει ιδιαίτερη σημασία και γιορτάζεται με κατάνυξη σ΄ όλα τα μέρη. Την ημέρα αυτή γίνεται η κορύφωση του Θείου Δράματος, όπου κορυφώνονται τα Πάθη του Χριστού και γίνεται η Σταύρωση του Χριστού το ξημέρωμα τις ίδιας μέρας.
Τις πρωϊνές ώρες, τελείται η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών.
Παλιότερα οι γυναίκες μοιρολογούσαν και κλαίγανε για τον Χριστό, ενώ άλλοι προσκυνούν και αποτίουν φόρο τιμής στον Σταυρωθέντα Χριστό. Απ' τα ξημερώματα τις ίδιας μέρας ετοιμάζεται και ο επιτάφιος. Περί το μεσημέρι της ημέρας, ο Χριστός αποκαθηλώνεται απ΄ το Σταυρό και τοποθετείτε στον Επιτάφιο όπου θα γίνει περιφορά του το βράδυ. Όλη την ημέρα οι καμπάνες χτυπούν πένθιμα σε όλη την Ελλάδα και παραδοσιακά απαγορεύεται κάθε εργασία ενώ γίνεται αυστηρότατη νηστεία και απαγορεύεται και η κατάποση του λαδιού.
Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας εκείνη τη μέρα, φτιάχνεται ένα ομοίωμα του Ιούδα το οποίο είτε καίγεται είτε πυροβολείται και εν συνεχεία καίγεται. Επίσης την ίδια μέρα πολλοί πιστοί επισκέπτονται τους τάφους συγγενών και φίλων ή πραγματοποιείται η εκταφή των νεκρών αν έχει περάσει το απαιτούμενο διάστημα.
Σε πολλούς τόπους, τα κορίτσια ενώ στολίζουν τον Επιτάφιο, ψάλλουν το μοιρολόγι της Παναγίας, μεγάλο θρησκευτικό τραγούδι που ιστορεί τη σταύρωση του Ιησού και εκφράζει τον πόνο της Αγίας του Μητέρας. Και αμέσως αρχίζει η συρροή του κόσμου και το προσκύνημα του Επιταφίου. Παρθένες με κάνιστρα γεμάτα λεμονόφυλλα, ή τριαντάφυλλα στέκονται κοντά του και ραίνουν με μύρα το νεκρό Ιησού. Οι προσκυνητές, προπάντων γυναίκες και παιδιά αφού φιληθούν, περνούν κάτω από τον Επιτάφιο, “για να τους πιάσει η χάρη “ όπως λένε.
Όταν νυχτώσει αρχίζει η ακολουθία και η περιφορά του Επιταφίου. Η πομπή σχηματίζεται από τα Εξαπτέρυγα και το Σταυρό μπροστά , τον Επιτάφιο και τους ιερείς πιο πίσω. Στις πόλεις προηγούνται οι μουσικοί, παίζοντας πένθιμα εμβατήρια. Ο κόσμος που ακολουθεί κρατάει στα χέρια αναμμένες λαμπάδες. Κατά διαστήματα η πομπή σταματά σε πλατείες και σταυροδρόμια και εκεί οι ιερείς ψάλλουν δεήσεις.
Σε άλλες περιοχές, την ώρα της περιφοράς του Επιταφίου, ανάβουν φωτιές, στις οποίες καίγονται θυμιάματα, ενώ σε άλλες καίγεται ο Ιούδας.
Διάφορες συνήθειες ανά περιοχή στην Ελλάδα
Ναύπακτος. Το βράδυ της Μ. Παρασκευής, πλήθος κόσμου, ντόπιοι και επισκέπτες, ακολουθούν την περιφορά του Επιταφίου, σχηματίζοντας πομπές, οι οποίες διέρχονται από το λιμάνι, όπου είναι αναμμένες δάδες ειδικά τοποθετημένες στις τάπιες του Κάστρου, γύρω από το λιμάνι. Στο μέσον της εισόδου του λιμανιού οι δάδες σχηματίζουν μεγάλο σταυρό, που φωταγωγεί ολόκληρο το λιμάνι παρουσιάζοντας μία φαντασμαγορική εικόνα μοναδικής ομορφιάς. Το έθιμο αυτό έχει παράδοση πολλών χρόνων που φαίνεται να θέλει να συνδυάσει τη θρησκευτική μυσταγωγία με την ηρωική προσπάθεια του μπουρλοτιέρη Ανεμογιάννη να πυρπολήσει τη τουρκική ναυαρχίδα στο χώρο αυτό.
Αιτωλικό. Την Μεγ.Παρασκευή στο Αιτωλικό, πολλοί προσκυνητές επισκέπτονται το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, όπου βρίσκεται ο Επιτάφιος, ιστορικό κειμήλιο του 13ου-14ου αιώνα.
Στο Καστανόφυτο Καστοριάς, τα παιδιά του χωριού, παίρνουν από την εκκλησία το χελιδόνι, (ξύλινο ομοίωμα περιστεριού) το κρατούν με ένα ξύλο ψηλά, το στολίζουν με λουλούδια και το περιφέρουν στα σπίτια. Κατά την περιφορά μαζεύουν δώρα, αυγά κόκκινα κ.α.
Στις Μέτρες της Θράκης, τα παιδιά φτιάχνουν το ομοίωμα του Ιούδα και το περιφέρουν στα σπίτια, ζητώντας κλαδιά για να τον κάψουν την επομένη στον Επιτάφιο. Τη Μεγάλη Παρασκευή η πομπή του Επιταφίου σταματά εξω από ενα παρεκκλήσι, όπου εκεί βρίσκεται έτοιμη η φωτιά για να καεί ο Ιούδας. Τ η στιγμή που ο ιερέας διαβάζει το σχετικό Ευαγγέλιο ανάβουν τη φωτιά και καίνε το ομοίωμα. Αργότερα θα πάρουν μια χούφτα από εκείνη τη στάχτη και θα τη ρίξουν στα μνήματα.
Πάρος. Η περιφορά του Επιταφίου της Μάρπησσας, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς κατά την διάρκειά της, γίνονται δεκαπέντε περίπου στάσεις. Σε κάθε στάση φωτίζεται και ένα σημείο του βουνού, όπου τα παιδιά ντυμένα Ρωμαίοι στρατιώτες ή μαθητές του Χριστού, αναπαριστούν σκηνές από την είσοδο στα Ιεροσόλυμα, την προσευχή στο Όρος των Ελαιών, το Μαρτύριο της Σταύρωσης και την Ανάσταση.
Ύδρα. Την Μ. Παρασκευή γίνεται κάτι το μοναδικό, ο Επιτάφιος της συνοικίας Καμίνι μπαίνει στη θάλασσα και διαβάζεται η Ακολουθία του Επιταφίου, δημιουργώντας μία ατμόσφαιρα κατανυκτική. Στη συνέχεια οι Επιτάφιοι τεσσάρων ενοριών συναντώνται στο κεντρικό λιμάνι, δίνοντας ένα ιδιαίτερο χρώμα.
Κέρκυρα. Την Μ. Παρασκευή στις 4μ.μ. ξεκινά από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Παλαιό Φρούριο, ο επιβλητικός Επιτάφιος. Μέχρι της 9.30 το βράδυ, από κάθε εκκλησία βγαίνει ο Επιτάφιος με την απαραίτητη μπάντα της κάθε ενορίας, τις χορωδίες, τους πιστούς. Τελευταίος βγαίνει ο μεγαλοπρεπέστατος επιτάφιος της Μητρόπολης. Στις 9 το πρωί γίνεται η περιφορά του Επιταφίου της Εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα. Το 1574 οι Βενετσιάνοι απαγόρευσαν στους ορθοδόξους την περιφορά του την Μ. Παρασκευή, και από τότε οι Κερκυραίοι πραγματοποιούν την περιφορά μαζί με το Σεπτό Σκήνωμα του Αγίου. Είναι η πιο παλιά και πιο κατανυκτική Λιτανεία που βγαίνει σε ανάμνηση του θαύματος του Αγίου, που έσωσε τον Κερκυραϊκό λαό από την σιτοδεία. Εμπρός πηγαίνει ο Άγιος που έχει θέση χοροστατούντος Επισκόπου σε αυτή την Λιτανεία, και ακολουθεί ο Επιτάφιος. Μετά το τέλος της λιτανείας, ο Άγιος θα παραμείνει στη θύρα του, μέχρι την Τρίτη του Πάσχα για προσκύνημα.
Ζάκυνθος. Το μεσημέρι της Μ. Παρασκευής, πλήθος πιστών συμμετέχει στην περιφορά του Εσταυρωμένου που διασχίζει όλη την πόλη. Στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων, η περιφορά του Επιταφίου, σύμφωνα με παμπάλαιο τοπικό έθιμο, γίνεται τις πρώτες πρωινές ώρες του Μ. Σαββάτου.
Λευκάδα. Το βράδυ της Μ. Παρασκευής γίνεται στον κεντρικό δρόμο της πόλης, με κατάληξη την παραδοσιακή, ενετικού στυλ, κεντρική πλατεία, η περιφορά των επιταφίων των ενοριών, συνοδεία Φιλαρμονικής.
Στο Μελιγαλά, τη Μεγάλη Παρασκευή το βράδυ, ανάβουν “φουνταρίες”. Κάθε νοικοκυρά, όταν σημαίνει η καμπάνα για τον Επιτάφιο, ρίχνει μπροστά στην πόρτα του σπιτιού της δυο – τρία μάτσα κληματόβεργες και τους βάζει φωτιά. Μέχρι να βγει ο Επιτάφιος, οι κληματόβεργες έχουν πλέον γίνει θράκα. Την ώρα που o παπάς περνά έξω από το δρόμο του σπιτιού της, η νοικοκυρά ρίχνει πάνω στη θράκα μια χούφτα μοσχολίβανο και ο παπάς κάνει εκεί παραστάσιμο.
Στα χωριά της Πυλίας, την Μεγάλη Παρασκευή, πίνουν ξίδι και καπνιά για να δείξουν την αγάπη τους στο Χριστό, που τον πότισαν ξύδι.
Στην Κρήτη, τη Μεγάλη Παρασκευή, τρώνε νερόβραστα φαγητά με ξύδι, σαλιγκάρια βραστά, των οποίων το ζουμί μοιάζει με ξύδι.
Στην Κορώνη, ούτε φωτιά ανάβουν, ούτε μαγειρεύουν, ούτε μπουκιά βάζουν στο στόμα τους. Κάποιοι βάζουν σε ένα ποτήρι ξύδι, ρίχνουν μέσα και λίγη αράχνη και πίνουν τρεις γουλιές γιατί έτσι πότισαν και το Χριστό. Όταν κατά το μεσημέρι, γίνει η Αποκαθήλωση και εκτεθεί σε προσκύνημα η χρυσοΰφαντη παράσταση του νεκρού Ιησού, πάνω σε φορητό κουβούκλιο, τότε αρχίζει ο στολισμός του Επιταφίου. Το στολισμό κάνουν τα κορίτσια της ενορίας, με άνθη της άνοιξης: βιολέτες, μενεξέδες, τριαντάφυλλα, λεμονανθοί. Όλα τα λουλούδια πλέκονται σε στεφάνια και γιρλάντες και ο Επιτάφιος γίνεται όλος μια κορόνα από άνθη.
Στην Κίο, τη Μεγάλη Παρασκευή που γυρίζουν τον Επιτάφιο, σταματούν στις διασταυρώσεις και μνημονεύουν. Επίσης οι πόρτες των σπιτιών τους μένουν ανοιχτές, για να μπει μέσα η Θεία Χάρη. Οι άνθρωποι πηγαίνουν νωρίτερα και τοποθετούν χώμα στα σημεία που θα σταματήσει ο επιτάφιος. Μόλις τελειώσει η λειτουργία, πηγαίνουν και παίρνουν από εκείνο το χώμα και το σκορπούν στο σπίτι για να χαθούν οι κοριοί.
Στο Κατσιδόνι της Κρήτης, την ώρα που έλεγε ο παπάς στην Εκκλησία, εν καλάμω έκαναν σταυρούς από καλάμι, για να διώξουν τους ποντικούς από τα κουκιά.
Σέρρες. Ξεχωριστή σημασία έχει και η συνήθεια των Σερραίων γυναικών, να τοποθετούν στη διάρκεια της περιφοράς του Επιταφίου, πάνω σε τραπέζι μπροστά από το κατώφλι της Εξώπορτας, την εικόνα του Εσταυρωμένου ανάμεσα σε άνθη, αναμμένα κεριά και θυμιάματα. Δίπλα τοποθετούν ένα πιάτο με χλόη φακής, ή κριθαριού, την οποία έχουν φυτέψει για αυτό το σκοπό, κάποια ημέρα της Μεγάλης Σαρακοστής. Το έθιμο συναντάται και σε άλλες περιοχές και θυμίζει τους Κήπους του Αδώνιδος. Στη γιορτή του Αδωνη, οι γυναίκες ντυμένες πένθιμα, τοποθετούσαν επάνω σε νεκροκρέβατο κέρινα ομοιώματα του Αδωνη, γύρω από τα οποία έβαζαν άνθη και τους λεγόμενους “κήπους” δηλαδή γλάστρες όπου είχαν φυτέψει μάραθα ή άλλα φυτά, που γρήγορα μαραίνονται, αλλά και γρήγορα ξανά ανθίζουν. (για να συμβολίζουν, την πρόωρα μαραμένη νεότητα του Άδωνη).
Όπως στα κεριά της Μεγάλης Πέμπτης, έτσι και στα λουλούδια του Επιταφίου, (Χριστολούλουδα, Σταυρολούλουδα) αποδίδεται μεγάλη θαυματουργός Δύναμη. Σε πολλούς μάλιστα τόπους, η διανομή τους γίνεται από τον ίδιο τον ιερέα.
Ορισμένες φορές, εντελώς άτοπα στη θρησκευτική αντίληψη, μπαίνει και το μαγικό στοιχείο. Τα λουλούδια δηλαδή του Χριστού, για να έχουν δραστικότερη ενέργεια πρέπει να τα κλέψουν !!
Στη Σπάρτη, όταν γυρίσουν τον Επιτάφιο, τον ξεστολίζει ο καντηλανάφτης, ο οποίος παίρνει τα κεριά και τα φυλάει. Την άλλη μέρα, τα βάζει ο παπάς σε ένα δίσκο με τα σταυρολούλουδα και τα μοιράζει στις γυναίκες. Τα λουλούδια αυτά, οι γυναίκες τα κρατούν ως φυλαχτό και όταν αρρωστήσει ένα παιδάκι βάζουν στα κάρβουνα λίγο νερό και μερικά σταυρολούλουδα και το λιβανίζουν.
Στην Πάρο, τα κεριά του Επιταφίου, τα φυλούν και όταν έχει φουρτούνα, βρέχει ή αστράφτει, τα ανάβουν να περάσει η κακοκαιρία. Ακόμα, στο εικονοστάσι, τοποθετείται και κλαδί ελιάς, που παραμένει εκεί ως αγιώτικο.
Στα Τελώνια της Λέσβου, τη Μ. Παρασκευή, οι κάτοικοι σηκώνονται τα χαράματα και γυρίζουν στα ξωκλήσια. Πρέπει να επισκεφθούν 9-13 ξωκλήσια. Ανάβουν κεριά και θυμίαμα. Επισκέπτονται το νεκροταφείο, αποθέτουν στεφάνια και θυμιατίζουν.
Παρασκευή νέας ζύμης. Στην Ανατολική Κρήτη, την ώρα που λέει ο παπάς, το πρώτο ευαγγέλιο, της Μ. Παρασκευής, η παπαδιά βαστά αλεύρι και νερό, κάνει προζύμι και με τις ευχές του Ευαγγελίου το προζύμι ανεβαίνει.